ترجمه 96 ـ نخستين خانه اى که براى مردم (و نيايش خداوند) قرار داده شد، همان است که در سرزمين مکّه است; که پر برکت، و مايه هدايت جهانيان است. 97 ـ در آن، نشانه هاى روشن، (از جمله) مقام ابراهيم است; و هر کس داخل آن (خانه خدا) شود، در امان خواهد بود; و براى خدا بر مردم است که آهنگ خانه (او) کنند، آنها که توانائى رفتن به سوى آن دارند. و هر کس کفر ورزد (و حج را ترک کند، به خود زيان رسانده)، خداوند از همه جهانيان، بى نياز است.
تفسير همان طور که در ذيل آيات سابق گفتيم، يهود به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) دو ايراد داشتند که پاسخ نخستين ايرادشان در آيات سابق آمد، و پاسخ دومين ايراد که درباره فضيلت بيت المقدس و برترى آن بر کعبه بود، در اين آيات آمده است. نخست مى فرمايد: «نخستين خانه اى که براى مردم (و نيايش خداوند) قرار داده شد، همان است که در سرزمين مکّه است که پر برکت و مايه هدايت جهانيان است» ( إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذي بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدىً لِلْعالَمينَ ). به اين ترتيب، اگر کعبه به عنوان قبله مسلمانان انتخاب شده است، جاى تعجب نيست; زيرا اين نخستين خانه توحيد است، و بى سابقه ترين معبدى است که در روى زمين وجود دارد. هيچ مرکزى پيش از آن، مرکز نيايش و پرستش پروردگار نبوده. خانه اى است که براى مردم و به سود جامعه بشريت در نقطه اى که مرکز اجتماع و محلى پربرکت است ساخته شده است. تاريخ و منابع اسلامى هم به ما مى گويد: خانه کعبه به دست آدم (عليه السلام) ساخته شد، در طوفان نوح(عليه السلام) آسيب ديد و به وسيله ابراهيم خليل(عليه السلام) تجديد بنا گرديد بنابراين، انتخاب پرسابقه ترين خانه توحيد براى قبله از هر نقطه ديگرى شايسته تر است. جالب توجه اين که: در اين آيه خانه کعبه که نام ديگرش «بيت اللّه» است به عنوان خانه مردم معرفى شده، اين تعبير بيان کننده اين حقيقت است که: آنچه به نام خدا و براى خداست بايد در خدمت مردم و بندگان او باشد، و آنچه در خدمت مردم و بندگان خدا است براى خدا محسوب مى شود. ضمناً از اين آيه، اهميت سابقه داشتن در مسيرهاى الهى و سازنده، روشن مى شود، لذا در آيه فوق، نخستين فضيلتى که براى خانه کعبه ذکر شده همان سابقه ممتد و طولانى آن است و از اينجا پاسخ ايرادى که در مورد احترام «حجر الاسود» مى شود نيز روشن مى گردد: زيرا عده اى مى گويند: يک قطعه سنگ چه ارزش و اهميتى دارد که همه سال ميليون ها نفر از مردم براى «استلام» آن (دست گذاشتن بر آن) بر يکديگر پيشى گيرند و به عنوان يک مستحب مؤکد در برنامه زائران خانه خدا گنجانيده شود؟! ولى توجه به تاريخچه اين سنگ مخصوص، نشان مى دهد: امتيازى در آن است که در هيچ سنگ ديگرى در جهان نمى توان پيدا کرد و آن اين که: پرسابقه ترين چيزى است که به عنوان مصالح ساختمان، در يک مرکز عبادت و پرستش خداوند، به کار رفته; چرا که تمام معابد روى زمين و حتى کعبه که نخستين پرستشگاه است بارها تجديد بنا شده و مصالحى که در ساختمان آنها به کار رفته، تغيير يافته است تنها همين قطعه سنگ است که با مرور هزاران سال هنوز به عنوان مصالح ثابت در اين معبد پر سابقه پا بر جا مانده است. بنابراين اهميت آن در واقع همان سابقه داشتن در مسير خدا و خدمت به مردم است. به علاوه اين سنگ، تاريخ خاموشى از نسل هاى فراوان مؤمنان در قرون و اعصار مختلف است. اين سنگ زنده کننده خاطره استلام انبياى بزرگ و بندگان خاص خدا است که در کنار آن به نيايش پروردگار برخاستند. موضوع ديگرى که توجه به آن در اينجا لازم است اين است که آيه فوق مى گويد: اين نخستين خانه اى بوده که براى مردم ساخته شده است. روشن است: منظور نخستين خانه عبادت و پرستش است، بنابراين، هيچ مانعى ندارد که بپذيريم قبل از آن، خانه هاى مسکونى ديگرى در روى زمين وجود داشته است. و اين تعبير، پاسخ روشنى است به آنها (مانند نويسنده تفسير المنار) که مى گويند: خانه کعبه نخستين بار به دست ابراهيم(عليه السلام) ساخته شد و ساخته شدن آن را به دست آدم(عليه السلام) در رديف افسانه ها قلمداد مى کنند. در حالى که به طور مسلّم قبل از ابراهيم(عليه السلام)، معبد و پرستشگاه در جهان وجود داشته و انبياى پيشين همچون نوح(عليه السلام) از آن استفاده مى کردند، بر اين اساس چگونه ممکن است خانه کعبه که نخستين معبد جهان است به دست ابراهيم(عليه السلام) ساخته شده باشد؟ به هر حال، در اين آيه براى کعبه علاوه بر امتياز «نخستين پرستشگاه بودن» به دو امتياز «مبارک» و «مايه هدايت جهانيان» بودن آن نيز اشاره شده است.
سپس در آيه بعد دو امتياز ديگر آن را ذکر مى کند، مى فرمايد: «در آن نشانه هائى روشن است (از جمله) مقام ابراهيم» ( فيهِ آياتٌ بَيِّناتٌ مَقامُ إِبْراهيمَ ). نشانه ديگر آن آرامش و امنيت حاکم بر اين شهر است، مى گويد: «و هر کس داخل آن شود در امان خواهد بود» ( وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً ). و در جمله بعد به همه مردم دستور انجام مناسک حج را داده، مى گويد: «و براى خدا بر مردم است که آهنگ خانه (او) کنند آنها که توانائى رفتن به سوى آن دارند» ( وَ لِلّهِ عَلَى النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبيلاً ). از اين دستور، تعبير به يک بدهى و دَين الهى شده است که بر ذمه عموم مردم مى باشد; زيرا فرموده است: وَ لِلّهِ عَلَى النّاسِ: «براى خدا بر مردم است». واژه «حجّ» در اصل، به معنى «قصد » است و به همين جهت به جاده و راه «مَحَجّة» (بر وزن مودّة) گفته مى شود; زيرا انسان را به مقصد مى رساند، و به دليل و برهان، «حجت» مى گويند; زيرا مقصود را در بحث روشن مى سازد. و اما اين که اين مراسم مخصوص را «حجّ» ناميده اند براى اين است که: به هنگام حرکت براى شرکت در اين مراسم «قصد زيارت خانه خدا» مى کنند و به همين دليل در آيه فوق اضافه به «بيت» (خانه کعبه) شده است. همان طور که سابقاً اشاره کرده ايم مراسم زيارت خانه کعبه نخستين بار در زمان ابراهيم(عليه السلام) رسميت يافت، و سپس به صورت يک سنت حتى در زمان عرب جاهلى ادامه يافت، و در اسلام به صورت کامل تر و خالى از هر گونه خرافه دوران جاهلى تشريع گرديد البته از «نهج البلاغه» (خطبه قاصعه) و بعضى از روايات به خوبى استفاده مى شود که فريضه حج از زمان آدم(عليه السلام) تشريع شده بود، ولى رسميت يافتن آن بيشتر مربوط به زمان ابراهيم(عليه السلام) است. حجّ بر هر انسانى که توانائى داشته باشد در عمر فقط يک بار واجب مى شود و از آيه فوق نيز بيش از اين استفاده نمى گردد; زيرا حکم، مطلق است و با يک بار انجام دادن امتثال حاصل مى شود.
تنها شرطى که در آيه براى وجوب حج ذکر شده «استطاعت» است که با تعبير: مَنِ اسْتَطاعَ اِلَيْهِ سَبِيْلاً: «کسى که توانائى راه پيمائى به سوى خانه کعبه داشته باشد» بيان شده. در روايات اسلامى و کتب فقهى، «استطاعت»، به معنى «داشتن زاد و توشه، و مرکب، و توانائى جسمى، و باز بودن راه، و توانائى بر اداره زندگى به هنگام بازگشت از حج» تفسير شده است ولى در حقيقت همه اينها در آيه فوق مندرج است; زيرا «استطاعت» در اصل به معنى توانائى است که شامل تمام اين امور مى شود. ضمناً از آيه فوق استفاده مى شود که: اين قانون، مانند ساير قوانين اسلامى اختصاص به مسلمانان ندارد بلکه همه موظفند آن را انجام بدهند و قاعده معروف اَلْکُفّارُ مُکَلَّفُونَ بِالْفُرُوعِ کَما أَنَّهُمْ مُکَلَّفُونَ بِالاُصُولِ: «کافران همان طور که به اصول دين موظفند به انجام فروع نيز مکلف مى باشند با آيه فوق و مانند آن تأييد مى شود، گرچه شرط صحيح بودن اين گونه اعمال و عبادات، اين است که: نخست اسلام را بپذيرند و سپس آنها را انجام بدهند ولى بايد توجه داشت عدم قبول اسلام، مسئوليت آنها را در برابر اين گونه وظائف از بين نمى برد. درباره اهميت اين مراسم بزرگ، و فلسفه حج، و آثار فردى و اجتماعى آن در ذيل آيات 196 تا 203 در سوره «بقره» مشروحاً بحث شد و در پايان آيه براى تأکيد و بيان اهميت مسأله حج مى فرمايد: «و هر کس کفر بورزد (و حج را ترک کند به خود زيان رسانيده; زيرا) خداوند از همه جهانيان بى نياز است» ( وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعالَمينَ ). واژه «کفر» در اصل به معنى «پوشانيدن» است و از نظر اصطلاح دينى معنى وسيعى دارد و هر گونه مخالفت با حق را ـ چه در مرحله عقائد، و چه در مرحله دستورات فرعى ـ شامل مى شود، و اگر مشاهده مى کنيم «کفر » غالباً در مخالفت با اصول دين استعمال مى شود، دليل بر اين نيست که منحصراً به همان معنى بوده باشد، به همين دليل در آيه بالا در مورد «ترک حج» به کار رفته است، لذا در روايتى از امام صادق(عليه السلام) نقل شده که: «کفر» را در آيه به معنى «ترک»، تفسير فرموده است به عبارت ديگر، کفر و فاصله گرفتن از حق ـ همانند ايمان و توجه به حق ـ مراحل و درجاتى دارد که هر کدام براى خود داراى احکام مخصوصى است، و با توجه به اين حقيقت، بسيارى از مشکلات که در معنى آيات و روايات مربوط به کفر و ايمان پيش مى آيد، حل مى شود. به هر حال از آيه فوق دو مطلب استفاده مى شود: نخست، اهميت فوق العاده حج است که از «ترک» آن تعبير به «کفر» شده است، مرحوم «صدوق» در کتاب «من لا يحضره الفقيه» از پيامبر اکرم(صلى الله عليه وآله) نقل مى کند: به على(عليه السلام) فرمود: يا عَلِيُّ تارِکُ الْحَجِّ وَ هُوَ مُسْتَطِيعٌ کافِرٌ يَقُولُ اللّهُ تَبارَکَ وَ تَعالى: وَ لِلّهِ عَلَى النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلا ًوَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعالَمِينَ. يا عَلِيُّ! مَنْ سَوَّفَ الْحَجَّ حَتَّى يَمُوتَ بَعَثَهُ اللّهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَهُودِيّاً أَوْ نَصْرانِيّاً: «اى على! کسى که حج را ترک کند ـ با اين که توانائى دارد ـ کافر محسوب مى شود، زيرا خداوند مى فرمايد: بر مردمى که استطاعت دارند به سوى خانه خدا بروند، لازم است حج به جا بياورند و کسى که کفر بورزد (آن را ترک کند) به خود زيان رسانيده است، و خداوند از آنان بى نياز است. اى على! کسى که حج را به تأخير بياندازد تا اين که از دنيا برود خداوند او را در قيامت يهودى يا نصرانى محشور مى کند» ديگر اين که: انجام اين فريضه مهم الهى مانند همه فرائض و برنامه هاى دينى به سود مردم و براى تربيت آنها است و هيچگونه نفعى براى خداوند ـ که از همگان بى نياز است ـ نخواهد داشت.
«بَکَّه» در اصل از ماده «بک» (بر وزن فک) به معنى «ازدحام و اجتماع» است، و اين که به خانه کعبه، يا زمينى که خانه کعبه در آن ساخته شده است «بکّه» گفته اند به خاطر ازدحام و اجتماع مردم در آنجا است و بعيد نيست که اين اسم از آغاز روى آن نبوده و پس از رسميت يافتن براى عبادت، روى آن گذاشته شده باشد. در روايتى از امام صادق(عليه السلام) نقل شده که: «مکّه» نام مجموع شهر است و «بکّه» نام محلى است که خانه کعبه در آنجا بنا شده است بعضى از مفسران نيز احتمال داده اند: «بکّه» همان «مکّه» بوده باشد که «م» در آن تبديل به «ب» شده است نظير «لازم» و «لازب» که هر دو در لغت عرب به يک معنى است. براى نامگذارى خانه کعبه و محل آن به «بکّه» وجه ديگرى نيز گفته اند و آن اين که: ماده مزبور به معنى از بين بردن نخوت و غرور آمده است، و چون در اين مرکز بزرگ، همه تبعيضات برچيده مى شود و گردنکشان و مغروران همانند مردم عادى بايد به نيايش برخيزند و غرور آنها به اين وسيله درهم شکسته مى شود، به آن «بکّه» گفته شده است. از زمان پيامبر(صلى الله عليه وآله) به بعد، هر قدر مسلمانان فزونى مى يافتند و طبعاً زائران خانه خدا بيشتر مى شدند، مسجد الحرام از طرف خلفاى وقت توسعه داده مى شد. در تفسير «عياشى» نقل شده که در زمان «منصور» ، خليفه عباسى، بر اثر کثرت حجاج مى خواستند مسجد الحرام را بار ديگر توسعه دهند. منصور مردمى را که در اطراف مسجد، خانه داشتند طلبيد، تا خانه آنها را خريدارى کند، ولى آنها به هيچ قيمتى حاضر به فروش نشدند. منصور در بن بست سختى قرار گرفته بود (زيرا از يک طرف نمى خواست با اعمال زور خانه هاى آنها را خراب کند چون انعکاس خوبى نداشت و از طرف ديگر آنها حاضر به واگذارى خانه خود نبودند). در اين باره از امام صادق (عليه السلام) سؤال کرد، امام فرمود: غمناک مباش! در اين باره دليل روشنى است که مى توانى با آن استدلال کنى. پرسيد: به کدام دليل؟ فرمود: به کتاب خدا. پرسيد: به کجاى کلام الهى؟ فرمود: به اين آيه: إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذي بِبَکَّةَ مُبارَکاً ; زيرا خداوند مى گويد: «نخستين خانه اى که براى مردمان ساخته شد، خانه کعبه بود». بنابراين، اگر آنها پيش از بناى کعبه خانه ساخته بودند اطراف خانه کعبه مال آنها بود، ولى اگر خانه کعبه مقدم بوده، اين حريم (تا آنجا که مورد نياز زائران خانه خداست) متعلق به کعبه است! منصور دستور داد آنها را حاضر ساختند و به همين سخن در برابر آنها استدلال کرد، آنان در پاسخ فرو ماندند و گفتند: هر طور مايل باشى موافق خواهيم بود باز در همان تفسير نقل شده که نظير اين حادثه در زمان «مهدى عباسى» تکرار شد. مهدى از فقهاى وقت سؤال کرد، همه گفتند: اگر مالکان خانه ها راضى نباشند ملک غصبى را نمى توان داخل مسجد الحرام کرد. على بن يقطين اجازه خواست تا اين مسأله را از موسى بن جعفر (عليه السلام) سؤال کند. مهدى به والى «مدينه» نوشت حل اين مشکل را از امام موسى بن جعفر (عليه السلام) بخواهد. حضرت فرمود: بنويس «بسم اللّه الرحمن الرحيم. اگر خانه کعبه اول بنا شده و آن گاه مردم در کنار آن فرود آمده اند فضاى اطراف آن متعلق به خانه کعبه است، و اگر سکونت مردم در آنجا مقدم بر خانه کعبه بوده آنها سزاوارترند». چون پاسخ به «مهدى عباسى» رسيد به قدرى خوشحال شد که نامه را گرفت و بوسيد، سپس دستور داد خانه ها را خراب کردند. صاحبان خانه به خدمت امام موسى بن جعفر(عليه السلام) رسيده، تقاضا کردند: نامه اى در اين باب به مهدى بنويسد تا قيمت خانه هاى آنها را ردّ کند. حضرت در نامه نوشت: «چيزى به آنان عطا کن». او هم آنها را راضى کرد اين دو روايت «استدلال لطيفى» در بر دارد که با موازين متداول حقوقى نيز کاملاً قابل تطبيق است، و آن اين که معبدى همچون خانه کعبه به هنگامى که در زمين بکرى ساخته شود تا شعاع احتياجات خود نسبت به آن زمين اولويت دارد. البته تا آن روز که اين احتياج ضرورت پيدا نکرده ديگران هم مى توانند از حريم آن استفاده کنند. اما آن روز که نياز مبرم پيدا شد از حق اولويت نخستين مى توان استفاده کرد.
در اين دو آيه براى کعبه علاوه بر امتياز «نخستين پرستشگاه بودن» چهار امتياز ديگر ذکر شده است: الف ـ برکت و فائده بسيار ( مبارکاً ) «مبارک» به معنى پر برکت و پر فايده است، و کعبه از اين جهت مبارک است که هم از نظر معنوى و هم از نظر مادى در يکى از پربرکت ترين سرزمين هاى جهان قرا گرفته. برکات معنوى اين سرزمين و جذبه هاى الهى و تحرک و جنبش و وحدتى که در پرتو آن مخصوصاً در مراسم حج به وجود مى آيد بر هيچ کس پوشيده نيست، و اگر تنها به جنبه هاى صورى مراسم حج اکتفاء نشود و روح و فلسفه آن زنده گردد، آن گاه برکت واقعى آن آشکارتر خواهد بود. از نظر مادى با اين که سرزمين خشک و بى آب و علفى است و به هيچ وجه از نظر طبيعى مناسب شرائط زندگى نيست اين شهر در طول تاريخ همواره يکى از شهرهاى آباد و پر تحرک و يک مرکز آماده براى زندگى و حتى براى تجارت بوده است. ب ـ هدايت جهانيان ( هُدىً لِلْعالَمِيْنَ ) کعبه مايه هدايت جهانيان است و مردم از نقاط دور و نزديک، صفحات خشکى و دريا را زير پا مى گذارند و به اين عبادتگاه بزرگ جلب مى شوند و در مراسم با شکوه حج که از زمان ابراهيم(عليه السلام) همچنان رائج بوده شرکت مى کنند، حتى عرب جاهلى نيز کعبه را گرامى مى داشت، و مراسم حج را به عنوان اين که آئين ابراهيم(عليه السلام) است با اين که با خرافات آميخته شده بود انجام مى داد، و در پرتو همان مراسم ناقص خود، تا حدود زيادى از کارهاى نادرست خود موقتاً دست مى کشيد. و به اين ترتيب، همگان حتى بت پرستان از هدايت اين خانه بزرگ بهره مند مى شدند. جاذبه معنوى اين سرزمين و اين خانه مقدس چنان است که همه را بى اختيار تحت تأثير خود قرار مى دهد. ج ـ مقام ابراهيم ( فِيهِ آياتٌ بِيِّناتٌ، مَقامُ اِبْراهِيمَ ) در اين خانه نشانه هاى روشنى از خدا پرستى و توحيد و معنويت به چشم مى خورد، و دوام و بقاى آن در طول تاريخ در برابر دشمنان نيرومندى که قصد نابود ساختن آن را داشتند يکى از اين نشانه ها است. آثارى که از پيامبر بزرگى همچون ابراهيم(عليه السلام) در کنار آن باقى مانده، مانند زمزم، صفا، مروه، رکن ، حطيم ، حجر الاسود، حجر اسماعيل 3 که هر کدام تاريخ مجسمى از قرون و اعصار گذشته، و روشنگر خاطره هاى عظيم و جاويدان مى باشد، از ديگر نشانه ها است. از ميان اين نشانه هاى روشن، مقام ابراهيم (عليه السلام) به خصوص ذکر شده; زيرا محلى است که ابراهيم(عليه السلام) در آن ايستاد، به خاطر بناى کعبه، و يا به خاطر انجام مراسم حج و يا براى دعوت عمومى مردم براى انجام اين مراسم بزرگ. و در هر حال از مهمترين آيات مزبور است و خاطرات بى نظيرى از فداکارى ها، اخلاص ها، و اجتماع ها را زنده مى کند. در اين که: منظور از «مقام ابراهيم» ، خصوص آن نقطه اى مى باشد که هم اکنون سنگ مخصوصى در آن قرار دارد و اثر پاى ابراهيم(عليه السلام) بر آن نمايان است، يا منظور از آن تمام «حرم مکّه» و يا «تمام مواقف حج» است، در ميان مفسران گفتگو است ولى در روايتى که از امام صادق(عليه السلام) در کتاب «کافى» نقل شده 4 اشاره به همان احتمال اول شده است. د ـ امنيت کامل ( وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً ) ابراهيم(عليه السلام) بعد از بناى خانه کعبه امنيت شهر «مکّه» را از خداوند درخواست نموده، گفت: رَبِّ اجْعَلْ هذَا الْبَلَدَ آمِناً: «خداوندا! اين سرزمين را سرزمين امن و امانى قرار بده» خداوند دعاى ابراهيم(عليه السلام) را اجابت کرد و آن را يک مرکز امن قرار داد که هم مايه آرامش روح و امنيت اجتماع مردمى است که به آن مى آيند و از آن الهام مى گيرند و هم از نظر قوانين مذهبى، امنيت آن، چنان محترم شمرده شده که هر گونه جنگ و مبارزه در آن ممنوع است. مخصوصاً در اسلام «کعبه» به عنوان يک مأمن و پناهگاه شناخته شده، و حتى حيوانات اين سرزمين از هر نظر بايد در امنيت باشند و کسى مزاحم آنها نشود، افراد انسانى که به آن پناه مى برند نيز در امان هستند حتى اگر قاتل و جانى باشند نمى توان متعرض آنها شد. ولى براى اين که اين احترام خاص خانه کعبه مورد سوء استفاده قرار نگيرد، و حق مظلومان پايمال نگردد، اگر افراد جنايت کار و مجرمى به ـ آن پناهنده شوند دستور داده شده: آنها را از نظر آب و غذا در مضيقه قرار دهند، تا مجبور گردند آنجا را ترک گويند، و آنها را به کيفر برسانند.
عضو شوید
عضویت سریع
آمار مطالب
آمار بازدید