امام (علیه السلام) فرمودند: نماز صله و موهبتى است از طرف خداوند به بنده اش با رحمت و طلب وصال خدا از سوى بنده، هرگاه با نيّت وارد نماز شود و با تعظيم و اجلال تكبير گويد و شمرده قرائت كند و با خشوع به ركوع رود و با تواضع سر از ركوع بردارد و با خوارى و خضوع سجده كند و با اخلاص و اميد، تشهّد گويد و با رحمت و رغبت سلام دهد و با بيم و اميد نمازش را تمام كند؛ كه هرگاه چنين كند حقيقتِ نماز را به جا آورده است. عرض شد: آداب نماز چيست؟ فرمود: حضور قلب و فارغ كردن اعضاى بدن [از هر حركتى، جز حركات نماز] و به خوارى ايستادن در برابر خداوند تبارك و تعالى و بهشت را در سمت راست خود قرار دادن و دوزخ را در سمت چپ خود ديدن و صراط را جلو خود و خداوند را در برابر خويش دانستن، همانا نماز بهترين عبادات است و آن زيباترين شكلى است كه خداوند آن را آفريده، پس كسى كه به طور كامل و تمام آن را به جا آورد، حق واجب آن را ادا كرده و كسى كه در انجام آن كوتاهى كند خدا آن را به صورتش مى زند.
حقیقت صلاة را در این روایت امام (علیه السّلام)صله عبد و معبود تعبیر می فرمایند؛
به عبارتی دیگر، عبد، صلاة را بجا می آورد برای صلة الله. زیرا صلة ارتباط و پیوندی دو جانبه است که دو طرف اتصال را به هم پیوند می دهد. پس إقامه صلاة؛ پیوند معبود با عبدش و همچنین طلب وصال معبود از سوی عبد است. البته این پیوند از جانب معبود به صله ای رحمانی تعبیر شده؛ یعنی این پیوند به واسطه رحمت معبود است و اگر این رحمت قدسی او نبود هرگز این وصال هم نبود؛ رحمت اوست که عبد فقیر را بر درگاه معبود غنی و بی نیاز ، بواسطه صلاة می خواند. «و اعلم انه غير محتاج الى خدمتك، و هو غنى عنك و عن عبادتك و دعائك، و انما دعاك بفضله يرحمك».
مصباح الشريعة، متن، ص ۵۵
این صلة الله آدابی دارد که اهمّ آن خضوع و خشوع قلب است، زیرا عابد بتمامه ذلّ است و ربش بتمامه عزّ .
در روایات آمده است چون حضرت مولانا امیرالمومنین علی (علیه السلام) شبانه در نخلستان به إقامه نماز برمی خاست، صدای ضجه، ناله و مناجات حضرت تمام نخلستان را می لرزاند، وقتی به رکوع می رفتند، گویی تمام نخلستان با آن حضرت به رکوع می رفتند، و آنگاه که به سجده می رفتند، گویی تمام نخلستان سبوح و قدوس می گفتند. سپس صیحه ای زده و مثل چوب خشک روی زمین میفتادند. یکی از صحابه که ناظر بر این مناجات حضرت بود، تا این حال حضرت مولی (علیه السلام) را می بیند، سراسیمه خدمت حضرت صدیقه طاهره (علیها السلام) می رود تا قضیه را اطلاع دهد. آنگاه حضرت صدیقه (علیها السلام) می فرمایند: این کار هر شب علی (علیه السلام) است.
الأمالي (للصدوق)، النص، ص۷۹
سپس ذیل روایت فوق الذکر (حقیقت نماز)، معصوم (علیه السلام) به شرطی انحصاری تصریح می فرمایند و منطوق آن شرط این است که حق نماز که بر ذمه مکلف واجب است تنها زمانی ادا می شود که مکلف صلاتش را تماما و کمالا أدا کند. بعد به سبب اهمیت این بحث، مولی خود به مفهوم مخالف شرط اشاره می فرماید که تهاون در حق صلاة چه حکمی در پی دارد.
«كُنْتُ أَنَا الْأَذَانَ فِي النَّاس»؛ من حقیقت اذان در میان مردم هستم.
نیز خطبه مبارکه افتخار فرمودند: «أنا حیّ على الصلاة، أنا حیّ على الفلاح».
علل الشرائع، ج ۲، ص ۴۴۲؛ الفضائل، ص ۸۴
همانطور که ملاحظه می شود در این احادیث شریف، أمیرالمومنین علی (علیه السلام) خود را با ضمیر متکلم وحده ( أنا ) معرفی فرمودند. در شرح این مهم، باید بر این نکته توجه داشت که :
" أنا " ضمیر متکلم وحده، معرفه و حاضر و معروف نزد متکلم می باشد. ضمیر متکلم وحده از مخاطب و غائب، أعرف است. وحدانیت یا فردانیت ضمیر متکلم، دلالت بر فاعلیت ذات یا همان حقیقتِ وجود و شیئیت آن دارد. در این استعمال، متکلم، اراده دارد تا ذات خویش را بی واسطه و صریح معرفی کند.
پس آن حضرت در این فرازها ذات خویش را صریح و بی واسطه، به دیگران می شناسانند.
الحمدلله الذی جعلنا من المتمسکین بولایته علی ابن ابی طالب و الائمه المعصومین علیهم السلام
سوره مبارکه مومنون، آیات ۱و۲: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُون، الَّذينَ هُمْ في صَلاتِهِمْ خاشِعُون»؛ به تحقيق مؤمنان رستگار شده‌اند آنان كه در نمازشان خشوع دارند.
این آيه شريفه به صورت اولی ظهور در وجوب صلاة دارد، ليكن دلالت معنا و حجيت ظاهر اين كريمه بر مشروط بودن فلاح مومن به خشوع در صلاة است. تفصیل این بحث در ذیل آمده است.
قدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُون
این آیه شریفه با حرف تحقیق «قد» آغاز شده که مثبِت للتوقع است؛ یعنی آنچه که مورد توقع یا انتظار بوده را اثبات می کند. از آنجا که آیه شریفه تصریح بر بشارت مومنین دارد و این بشارت با "قد" آغاز شده، یعنی به تحقیق که مومنین به فلاح و رستگاری نائل خواهند شد.
و به بیانی دیگر مومنون با وعده الهی انتظار فلاحشان را داشتند و خداوند تبارک و تعالی با این بیان، آنچه متوقع ایشان بود را به قطعیت ثابت می دارد؛ که «إِنَّ اللَّهَ لا يُخْلِفُ الْميعاد»؛ میعاد الهی لایتغیر است.
فلاح به معنای فوز، نجات و ظفر و بنا بر نظر برخی بقاء فی الخیر می باشد و چون تحصیل سعادت منوط به شکافتن موانعی است، از اینرو موضوع له رستگاری برای فلاح وضع شده است. إفلاح، بلوغ فلاح و صیرورت و دخول به سعادت و رستگاری است. به همین دلیل مولی "فلح" را در باب إفعال و به هيئت ماضى إستعمال فرمود تا بر حتمیت، دوام و ثبات رستگاریِ مومنین تاکید فرماید.
فاعل فلاح در این آیه شریفه "مومنون" می باشد که اسم فاعل در هیئت صفت است؛ یعنی کسانی که متصف به ایمان باشند و حمل ایمان کرده باشند، فلاح برای آنان ثابت می باشد. این بشارت قطعی به مومنان داده شده، و اختصاصی به ذکور ندارد، بلکه مشتمل بر اعم از ذکور و إناث است، مگر اینکه قرینه خاص ظهور مومن را مختص ذکور کند که مفاد این آیه فاقد چنین قرینه ای است.
به این ترتیب نتیجه آیه مبارکه اول به این فایده منتهی می شود که: قطعا مومنین که متصف به خشوع در صلاتند، مفلح اند. و مفهوم مخالف این عبارت آن می شود که عصاة و کفار هرگز از مفلحین نخواهند بود. به عبارت دیگر حکم فلاح با انتفاء ایمان، منتفی خواهد شد. و مثبِت این استنباط قول خداوند تبارک و تعالی در این سوره مبارکه است که آن را با "قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ" افتتاح و با "إِنَّهُ لا يُفْلِحُ الْكافِرُونَ" به اختتام رسانید.
آیات بعدی این سوره مبارکه، در مقام بیان اوصاف مومنین است، لذا آغاز آیات بعدی با "الَّذينَ"؛ نعت مومنون می باشد. البته باید این نکته را اضافه کرد که علت موصول آوردن مسند اليه، إشعار به تبیین علت حكم دارد، و چه بسا تناسب حكم و موضوع اين معنا را متعين سازد.
نکته قابل توجه آن است که أهم أوصاف مومنون در نخستین جمله صله یعنی آیه دوم ظهور می یابد که إشعار به حکم صلاة دارد؛ "الَّذينَ هُمْ في صَلاتِهِمْ خاشِعُون".
شارع صلاة را در این آیه کریمه در هیئت جملة اسمية جعل فرمود و موضوعِ حكم را که در جمله سابق اسم ظاهر بود، در اینجا بر ضمير منفصل مترتب نمود که إفاده حصر خبر و متعلقش در آن را می کند.
«الذين هم في صلاتهم خاشِعُونَ»؛ «مؤمنين در نمازشان خاشع هستند». (في صلاتهم) متعلّق به خبر یعنی خاشع و مقدم بر آن است. تقدم متعلق (جارومجرور) بر خبر دلالت بر أهمیت صلاة در اتصاف انسان به صفت ایمان دارد.
همچنین در عبارت «فِي صَلٰاتِهِمْ»؛ ضمیر "هم" به صلاة اضافه شده که حاکی از انتساب صلاة به مومنین است؛ زیرا مولی از آن بی نیاز است و این عبد است که به دلیل فقر ذاتی اش نیازمند عبادت مولایش می باشد. پس اضافه صلاة به مومنین برای بیان اختصاص نماز به ایشان است. این مومنون اند که باید برای إقامه صلاة و إصطبار بر آن قیام کنند.
و همچنین نکته دیگری از این اضافه حاصل می آید و آن اینکه شرط صحت و قبولی نماز منوط است به ایمان در مصلی و خشوع در صلاة. چون مولی که در مقام بیان بود می توانست صلاة را به امر دیگری اضافه فرماید، حال آنکه نماز را به مقید به صفت ایمان نمود و نیز صلاة را متعلق خشوع.
حال که این نکات تبیین شد، نوبت به بیان این مطلب می رسد که مستفاد از تعلق جارومجرور به خبر این فایده است که مطلوب مولی در صلاة صفت خشوع است و این مطلب وجه تمایز این آیه شریفه با آیات دیگریست که ظهور در وجوب داشتند.
پس از دلالت این آیه شریفه به دست می آید که إقامه صلاتی مطلوب مولی است که متصف به خشوع باشد. یعنی فلاح مومنین مشروط به خشوع در صلاة است. پس صلاة و خشوع در آن واجب است، لتعلق الفلاح به. یعنی تحقق فلاح متوقف بر خشوع در نماز مومنین است، به همین دلیل صرف إقامه صلاة امتثال مأموربه عند الشارع نیست، بلکه مأتی به باید مقید به وصف دیگری باشد که آن خشوع است.
از اینکه خشوع در این آیه کریمه در هیئت فاعلی استعمال شد، این مطلب استفاده می شود که مکلف در همه زمانها باید ملتزم خشوع در صلاة باشد. زیرا فاعل دلالت بر ذات دارد، یعنی مانند مصدر نیست که دلالت بر تحقق نسبت و وقوع آن امر داشته باشد؛ پس تنها با قیام حدث بر ذات دلالت می کند.
در خبر صحیحه ای چنین وارد شده است: «أنّ أمير المؤمنين في يوم أحد أصابته سهام كثيرة و من غاية الوجع كانوا لا يقدرون على إخراجها، فوصل الخبر إلى فاطمة الزهراء (علیها السلام) فقالت: إذا شرع في صلاته فاعملوا به ما شئتم. فلما دخل في الصلاة جاؤوا بجرّاح فأخرجها من بدنه الشريف و لما فرغ من صلاته رأى الدماء على مصلّاه فسأل منه، فبيّنوا له الأمر، فقال بأبي و أمّي فو اللّه الذي نفسي بيده ما التفتّ في أيّ زمان شرعتم و أيّ وقت فرغتم».
«خٰاشِعُونَ» یعنی خاضعون متواضعون متذلّلون. مبتنی بر برخی روایات (که شرح آن در مباحث علل الشرایع رفت) خشوع در صلاة، علت تشریع و معنای آن تلقی شده است. پس خشوع در ظواهر مصلی کفایت نمی کند، بلکه خشوع باید در باطن او نیز راه یافته باشد و از رسولخدا (صلی الله علیه و آله) آمده است: «ما زاد خشوع الجسد على ما في القلب فهو عندنا نفاق».
در این قسمت، اطلاق آیه شریفه مشتمل بر فروعات مسئله خشوع می شود؛ خشوع اعضا و جوارح، خشوع قلب و بصر و نظر که هر یک دربردارنده احکامی از فرائض، مندوبات و ... می باشند.
أخبار بسیاری نیز در این باره وارد شده مانند این روایت حضرت مولی (علیه السلام) که فرمودند: «لَا تُجَاوِزْ بِطَرْفِكَ فِي الصَّلَاةِ مَوْضِعَ سُجُودِكَ الْحَدِيثَ».
بنابراین مستنبط از مفاد این کریمه، فوائد ذیل است: فلاح برای مومنین امری حتمی و قطعی است. فلاح مختص مومنین است، پس عصاة و کفار تخصصا از شمول فلاح خارج اند.
فلاح مشروط و معلولِ خشوع مومنین در صلاتشان است. وجوب صلاة نیز مقید به خشوع است، پس صلاة بلا خشوع، صلاة تلقی نمی شود، زیرا فاقد فلاح است.
إقامه صلاة از اوصاف بارز مومنین است. و شرط صحت و قبولی صلاة نیز دوام اتصاف مصلّی به ایمان و خشوع است.
اطلاق آیه شریفه نیز دلالت دارد بر همه اقسام خشوع؛ اعم از خشوع در ظواهر (مانند اقسام شَغل نظر و بصر و ... در صلاة) و خشوع باطنی.
طاعت خداوند عزّ و جلّ همانا به او خدمت كردن در روى زمين است و هيچ خدمتى از خدمات نسبت به خداوند نيست كه با نماز برابرى كند، و به همين سبب است كه فرشتگان، زكريّا (عليه السّلام) را هنگامى كه در محراب عبادت به نماز ايستاده بود، بشارت فرزند فرستادند.
شرح الحدیث
طاعة الله، انقیاد ماسوی الله از ساحت کبریایی خداوند تبارک و تعالی وخدمت او بر روی زمین است. ذات أقدس ربوبی غنی مطلق، مالک کل شیء، ربّ العالمین و الواحد القهار است،
▫️و الْخَلْقُ كُلُّهُمْ عِيَالُ اللَّه با اینحال خدمت کردن به آن قادر متعال وجه ممیزه ای دارد و آن این است که او قادر متعال، بی نیاز از این طاعات و خدمات است.
و نیز نوع خدمت عیال الله به او متمایز می باشد. چنانچه در اینجا اشاره می فرماید: هیچ خدمتی از خدمات نزد خداوند با نماز برابرى نمى كند؛ زیرا قربی که با إقامه صلاة برای مکلف حاصل می شود، از هیچ عبادت دیگری به دست نمی آید.
از اینرو آن حضرت (علیه السلام) تعلیل کلام را به این آیه کریمه عطف می فرمایند که: فرشتگان حضرت زكريا را آنگاه به فرزند بشارت دادند كه او در محل عبادت خود نماز مى گزارد.
یعنی استجابت دعا و بشارت به حضرت زكريا از جانب ذات باریتعالی و توسط ملائکه در صلاة شرف صدور يافت. چون در آیه شریفه از واو حالیه استفاده شده است؛ یعنی درحالیکه او در نماز بود این بشارت و استجابت به او رسید.
بنابراین، روايت شريفه از لسان مبارك امام صادق (علیه السلام) إشعار به حكمت و علت ديگری از تشریع وجوب اقامه صلاة براي عبد دارد که آن خدمت به ساحت ربوبي است. از اين خدمت تنها بنده حقير محتاج، ذی نفع است و ذات باری تعالی غنی مطلق.
اتَّقُوهُ وَ أقيمُوا الصَّلاةَ وَ لا تَكُونُوا مِنَ الْمُشْرِكين
سوره مبارکه روم، آیه ۳۱ می فرماید: «وَ اتَّقُوهُ وَ أَقيمُوا الصَّلاةَ وَ لا تَكُونُوا مِنَ الْمُشْرِكين»؛ تقوای الهی پیشه کنید و نماز را برپا كنيد و از مشركان مباشيد.
خطاب آیه شریفه ظهور بر وجوب أقامه صلاة دارد. این خطاب در کریمه تعمیمی است و مشتمل بر جمیع مکلفین می شود.
آیه شریفه متشکل از جملات متعاطفینی است که هریک از آنها دلالت معنای حکم صلاة را واضح می کند و شرح آن از این قرار است:
حجیت ظهور اتَّقُوهُ
مستفاد از قراین متصله در آیه شریفه، امر به تقوا در اینجا دلالت بر امتثال از جمیع مأمورات و إجتناب از جمیع منهیات می کند.
ذکر خواص بعد از عام حجیت ظهور أقيمُوا الصَّلاةَ سپس در میان جمیع اوامر الهی، امر به إقامه صلاة شده است. و در میان تمام نواهی، نهی از شرک می شود. و اینها از باب ذکر خاص بعد از عام می باشد؛
زیرا صلاة أغلب و أبرز المصادیق برای امتثال اوامر الهی است. چنانچه امام صادق (عليه السّلام) می فرمایند: «إِنَّ طَاعَةَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ خِدْمَتُهُ فِي الْأَرْضِ، وَ لَيْسَ شَيْءٌ مِنْ خِدْمَتِهِ يَعْدِلُ الصَّلَاةَ» (شرح این حدیث در مبحث ۸ علل الشرایع بیان شد). نیز صلاة وجه دین، مناط قبولی عبادات، جامع العباداة، عمود الدین می باشد.
لا تَكُونُوا مِنَ الْمُشْرِكين پس از امر به اقامه صلاة که مهمترین در میان أوامر الهی بود، از شرک نفی می فرماید؛ علت اینکه در میان تمام منهیات، به شرک اشاره شد، این مطلب است که شرک از همه گناهان كبيره بزرگتر است. آيه شریفه «إِنَّ اللَّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشاءُ» مستند این استنباط است. وفق کریمه همه گناهان کبیره مورد بخشش خداوند قرار می گیرد جز شرک.
اتَّقُوهُ وَ أقيمُوا الصَّلاةَ وَ لا تَكُونُوا مِنَ الْمُشْرِكين
بیان شد که آیه ۳۱ سوره مبارکه روم دلالت بر وجوب إقامه صلاة دارد. وجوب إقامه الصلاة در این کریمه مسبوق به امر عام اتَّقُوا بود. و دلیل ذکر خاص بعد عام، أهمیت صلاة به عنوان بارزترین مصداق عبودیت بود. نیز بیان شد که مولی پس از امر به صلاة، از شرک نهی می کند و این تقابل بنوعی بیانگر حکم ترک صلاة محسوب می شد. به بیانی دیگر ترک متعمدانه صلاة مصداق شرک و کفر تلقی می شود. ▫️در ادامه بررسی این آیه شریفه، به بررسی حجیت ظهور و دلالت معنای آن بر وجوب اقامه نماز می پردازیم.
حجیت ظهور أقيمُوا الصَّلاةَ بر وجوب
حال که ظواهر آیه مورد بررسی قرار گرفت، نوبت به تبیین حکم آیه و حجیت آن می رسد.
علت اینکه در آیه کریمه امر را در ماده (قوم- قام) بیان فرمود، این است که امتثال امر الهی متوقف بر صرف نماز گزاردن نیست، زیرا مولی هیئت امر را در ماده أقم استعمال فرمود.
بررسی آیات حضرت قرآن مثبت این مطلب است که صرف نماز مأمور به شارع نیست، بلکه حکم وجوب صلاة متعلقی دارد که آن نیز مورد امر واجب می باشد. این متعلق در بسیاری از آیات "إقامه" است، یعنی برای نماز از فعل إقامه و هم خانواده های آن استفاده شده است.
در زبان عربی وقتی برای کاری از «قام بالامر و أقامه» استفاده می شود که شخص آن را به پا داشته و با جديّت و تلاش آن کار را انجام دهد.
اقامه صلاة یعنی أدای آن به وجه أکمل و أتم، به گونه ای که از ارکان، اجزاء و شروط آن با اهتمام کامل مراقبت و محافظت شود.
به این ترتیب صلاتی مصیب و ممتثل عند الله خواهد بود که به وجه أتم و أکمل آن إقامه شود.
همچنین از اینکه "أقیموا" در قالب جمع استعمال شد، عمومیت خطاب به جمیع مکلفین أعم از ذکور و اناث استنباط می شود.
اگر مــردم به هنگامى كه بلاها بـر آنان فــرود مى آمد و نعمت ها از دستشان مى رفت، بــانيت هاى خــوب و دلى مشتـاق به پروردگارشان پناه مى بردند (#استغفار)، بــى گمــان هــر از دسـت رفتــه اى به آنان باز مى گشت و هــر فــاســدى اصـلاح مى شد.
ترجمه: ۸۲ -بطور مسلم يهود و مشركان را دشمن ترين مردم نسبت به مؤمنان خواهى يافت ، ولى آنها را كه مىگويند مسيحى هستيم نزديكترين دوستان به مؤمنان مى يابى ، اين به خاطر آن است كه در ميان آنها افرادى دانشمند و تارك دنيا هستند و آنها ( در برابر حق ) تكبر نمىورزند . ۸۳ -و هر زمان آياتى را كه بر پيامبر نازل شده بشنوند چشمهاى آنها را مىبينى كه ( از شوق ) اشك مىريزد بخاطر حقيقتى را كه دريافته اند ، آنها مىگويند : پروردگارا ايمان آورديم ، ما را با گواهان ( و شاهدان حق ) بنويس. ۸۴ -چرا ما ايمان به خدا و آنچه از حق به ما رسيده نياوريم در حالى كه آرزو داريم ما را در زمره جمعيت صالحان قرار دهد ؟! ۸۵ -خداوند آنها را به خاطر اين سخن باغهائى از بهشت پاداش داد كه از زير درختان آن نهرها جارى است ، جاودانه در آن خواهند ماند و اين جزاى نيكوكاران است . ۸۶ -و كسانى كه كافر شدند و آيات ما را تكذيب كردند آنها اهل دوزخند.
شان نزول : نخستين مهاجران اسلام بسيارى از مفسران از جمله طبرسى در مجمع البيان و فخر رازى و نويسنده المنار در تفسيرهاى خود از مفسران پيشين نقل كرده اند كه اين آيات درباره نجاشى زمامدار حبشه در عصر پيامبر (صلىالله عليه وآله وسلّم) و ياران او نازل شده است و در حديثى كه در تفسير برهان نقل شده اين موضوع مشروحا آمده است. آنچه از روايات اسلامى و تواريخ و گفتار مفسران در اين زمينه استفاده مىشود چنين است : در سالهاى نخستين بعثت پيامبر (صلىالله عليه وآله وسلّم) و دعوت عمومى او ، مسلمانان در اقليت شديدى قرار داشتند ، قريش به قبائل عرب توصيه كرده بود كه هر كدام ، افراد وابسته خود را كه به پيامبر (صلىالله عليه وآله وسلّم) ايمان آورده است تحت فشار شديد قرار دهند و به اين ترتيب هر يك از مسلمانان از طرف قوم و قبيله خود سخت تحت فشار قرار داشت. آن روز تعداد مسلمانان براى دست زدن به يك جهاد آزاديبخش كافى نبود ، پيامبر (صلىالله عليه وآله وسلّم) براى حفظ اين دسته كوچك ، و تهيه پايگاهى براى مسلمانان در بيرون حجاز ، به آنها دستور مهاجرت داد ، و حبشه را براى اين مقصد انتخاب فرمود و گفت : در آنجا زمامدار صالحى است كه از ستم و ستمگرى جلوگيرى مىكند ، شما آنجا برويد تا خداوند فرصت مناسبى در اختيار ما بگذارد . منظور پيامبر (صلىالله عليه وآله وسلّم) نجاشى بود ( نجاشى اسم عامى بود همانند كسرى كه به تمام سلاطين حبشه گفته مىشد ، اما اسم نجاشى معاصر پيامبر (صلىالله عليه وآله وسلّم) اصحمه كه در زبان حبشى به معنى عطيه و بخشش است بود). يازده مرد و چهار زن از مسلمانان عازم حبشه شدند و از طريق دريا با كرايه كردن كشتى كوچكى راه حبشه را پيش گرفتند ، و اين در ماه رجب سال پنجم بعثت بود ، و اين مهاجرت ، مهاجرت اول نام گرفت . چيزى نگذشت كه جعفر بن ابو طالب و جمعى ديگر از مسلمانان به حبشه رفتند و هسته اصلى يك جمعيت متشكل اسلامى را كه از 82 نفر مرد و عده قابل ملاحظه اى زن و كودك تشكيل مىشد به وجود آوردند. طرح اين مهاجرت براى بت پرستان سخت دردناك بود ، زيرا بخوبى مىديدند چيزى نخواهد گذشت كه با يك جمعيت متشكل نيرومند از مسلمانان كه تدريجا اسلام را پذيرفته و به سرزمين امن و امان حبشه رفته اند روبرو خواهند شد ، براى بهم زدن اين موقعيت دست به كار شدند ، و دو نفر از جوانان باهوش و فعال و حيله گر و پشت هم انداز يعنى عمرو بن عاص و عمارة بن وليد را براى بهم زدن موقعيت مسلمانان حبشه انتخاب كردند و با هداياى فراوانى به حبشه فرستادند.
اين دو نفر در كشتى شراب نوشيدند و بجان هم افتادند ولى بهر حال براى پياده كردن نقشه خود وارد سرزمين حبشه شدند ، و با مقدماتى به حضور نجاشى بار يافتند ، و قبلا با دادن هداياى گرانبهائى به اطرافيان نجاشى موافقت آنها را جلب كرده و قول تاييد و طرفدارى از آنان گرفته بودند . عمرو عاص سخنان خود را از اينجا شروع كرد ، و با نجاشى چنين گفت : ما فرستادگان بزرگان مكه ايم تعدادى از جوانان سبك مغز در ميان ما پرچم مخالفت برافراشته اند و از آئين نياكان خود برگشته و به بدگوئى از خدايان ما پرداخته و آشوب و فتنه بپا كرده و در ميان مردم تخم نفاق پاشيده اند ، و از موقعيت سرزمين شما سوء استفاده كرده و به اينجا پناه آوردند ، ما از آن مىترسيم كه در اينجا نيز دست به اخلالگرى زنند ، بهتر اين است كه آنها را به ما بسپاريد و به محل خود باز گردانيم ... اين را گفتند و هدايائى را كه با خود آورده بودند تقديم داشتند . نجاشى گفت : تا من با نمايندگان اين پناهندگان به كشورم تماس نگيرم نمىتوانم در اين زمينه سخن بگويم ، و از آنجا كه اين بحث يك بحث مذهبى است بايد از نمايندگان مذهبى نيز در جلسهاى در حضور شما دعوت شود. روز ديگرى در يك جلسه مهم كه اطرافيان نجاشى و جمعى از دانشمندان مسيحى و جعفر بن ابى طالب به عنوان نمايندگى مسلمانان ، و نمايندگان قريش ، حضور داشتند ، نجاشى پس از استماع سخنان نمايندگان قريش رو به جعفر كرد و از او خواست كه نظر خود را در اين زمينه بيان كند. جعفر پس از اداى احترام چنين گفت : نخست از اينها بپرسيد آيا ما جزء بردگان فرارى اين جمعيتيم ؟ ! عمرو گفت : نه شما آزاديد. جعفر - و نيز سؤال كنيد آيا آنها دينى بر ذمه ما دارند كه آن را از ما مى طلبند ؟ ! عمرو - نه ما هيچگونه مطالبه اى از شما نداريم. جعفر - آيا خونى از شما ريخته ايم ؟ كه آنرا از ما مىطلبيد ؟ ! عمرو - نه چنين چيزى در كار نيست. جعفر - پس از ما چه مىخواهيد كه اين همه ما را شكنجه و آزار داديد و ما از سرزمين شما كه مركز ظلم و بيدادگرى بود بيرون آمديم ؟ ! سپس جعفر رو به نجاشى كرد و گفت : ما جمعى نادان بوديم ، بت پرستى مىكرديم ، گوشت مردار مىخورديم ، انواع كارهاى زشت و ننگين انجام مىداديم ، قطع رحم مىكرديم و نسبت به همسايگان خويش بدرفتارى داشتيم ، و نيرومندان ما ضعيفان را مىخوردند ! ولى خداوند پيامبرى در ميان ما مبعوث كرد كه به ما دستور داده است هر گونه شبيه و شريك را از خدا دور سازيم و فحشاء و منكرات و ظلم و ستم و قمار را ترك گوئيم ، به ما دستور داده نماز بخوانيم ، زكات بدهيم ، عدالت و احسان پيشه كنيم و بستگان خود را كمك نمائيم . نجاشى گفت : عيساى مسيح نيز براى همين مبعوث شده بود ! سپس از جعفر پرسيد آيا چيزى از آياتى كه بر پيامبر شما نازل شده است حفظ دارى ؟ جعفر گفت : آرى و سپس شروع به خواندن سوره مريم كرد . حسن انتخاب جعفر ، در مورد آيات تكان دهنده اين سوره كه مسيح و مادرش را از هر گونه تهمت هاى ناروا پاك مىسازد ، اثر عجيبى گذاشت تا آنجا كه قطره هاى اشك شوق ، از ديدگان دانشمندان مسيحى سرازير گشت ، و نجاشى صدا زد به خدا سوگند نشانه هاى حقيقت در اين آيات نمايان است ! هنگامى كه عمرو خواست در اينجا سخنى بگويد و تقاضاى سپردن مسلمانان را بدست وى كند ، نجاشى دست بلند كرد ، و محكم بر صورت عمرو كوبيد و گفت : خاموش باش بخدا سوگند اگر بيش از اين سخنى در مذمت اين جمعيت بگوئى ترا مجازات خواهم كرد ! اين جمله را گفت و رو به مامورين كرد و صدا زد هداياى آنها را به آنان برگردانيد و آنها را از حبشه بيرون نمائيد ، و به جعفر و يارانش گفت آسوده خاطر در كشور من زندگى كنيد ! اين پيش آمد علاوه بر اثر تبليغى عميقى كه در زمينه شناساندن اسلام به جمعى از مردم حبشه داشت ، سبب شد كه مسلمانان مكه جدا روى اين پايگاه مطمئن حساب كنند ، ومسلمانان تازه وارد را براى آن روز كه قدرت كافى بيابند به آنجا روانه سازند.
سالها گذشت ، پيامبر(صلىالله عليه وآله وسلّم) هجرت كرد و كار اسلام بالا گرفت ، و عهدنامه حديبيه امضا شد و پيامبر (صلىالله عليه وآله وسلّم) متوجه فتح خيبر گشت ، در آن روز كه مسلمانان از فرط شادى به خاطر در هم شكستن بزرگترين كانون خطر يهود در پوست نمىگنجيدند ، از دور شاهد حركت دست جمعى عده اى بسوى سپاه اسلام بودند ، چيزى نگذشت كه معلوم شد اين جمعيت همان مهاجران حبشه اند كه به آغوش وطن باز مىگردند در حالى كه قدرتهاى اهريمنى دشمنان در هم شكسته شده و نهال اسلام به قدر كافى ريشه دوانيده است . پيامبر (صلىالله عليه وآله وسلّم) با مشاهده جعفر و مهاجران حبشه ، اين جمله تاريخى را فرمود : لا ادرى انا بفتح خيبر اسر ام بقدوم جعفر ؟ ! : نميدانم از پيروزى خيبر خوشحالتر باشم يا از بازگشت جعفر ؟ مىگويند علاوه بر مسلمانان ، هشت نفر از شاميان كه در ميان آنها يك راهب مسيحى بود و تمايل شديد به اسلام پيدا كرده بودند ، خدمت پيامبر (صلىالله عليه وآله وسلّم) رسيدند و پس از شنيدن آيات سوره يس بگريه افتادند و مسلمان شدند و گفتند چقدر اين آيات به تعليمات راستين مسيح شباهت دارد . و طبق روايتى كه در تفسير المنار از سعيد بن جبير نقل شده نجاشى سى نفر از بهترين ياران خود را به عنوان اظهار علاقه به پيامبر (صلىالله عليه وآله وسلّم) و آئين اسلام به مدينه فرستاد ، و همانها بودند كه با شنيدن آيات سوره يس گريستند و اسلام را پذيرفتند ، آيات فوق نازل شد و از اين مؤمنان تجليل كرد. (اين شان نزول منافات با آن ندارد كه سوره مائده در اواخر عمر پيامبر (صلىالله عليه وآله وسلّم) نازل شده باشد ، زيرا اين سخن مربوط به اكثريت آيات سوره است ، هيچ مانعى ندارد كه بعضى از آيات در حوادث قبل نازل شده باشد و بدستور پيامبر (صلىالله عليه وآله وسلّم) به مناسبتهائى در اين سوره قرار گيرد ) .
تفسیر كينه توزى يهود و نرمش نصارى در اين آيات مقايسه اى ميان يهوديان و مسيحيانى كه معاصر پيامبر اسلام (صلىالله عليه وآله وسلّم) بوده اند شده است. در نخستين آيه يهود و مشركان در يك صف قرار داده شده اند و مسيحيان در صف ديگر ، در آغاز مىگويد : سرسخترين دشمنان مومنان ، يهود و مشركان هستند ، و با محبتترين آنها نسبت به مؤمنان مدعيان مسيحيتند ( لتجدن اشد الناس عداوة للذين آمنوا اليهود و الذين اشركوا و لتجدن اقربهم مودة للذين آمنوا الذين قالوا انا نصارى ) . تاريخ اسلام بخوبى گواه اين حقيقت است ، زيرا در بسيارى از صحنه هاى نبردهاى ضد اسلامى ، يهود بطور مستقيم يا غير مستقيم دخالت داشتند و از هر گونه كار شكنى و دشمنى خود دارى نمىكردند ، افراد بسيار كمى از آنها به اسلام گرويدند ، در حالى كه در غزوات اسلامى ، كمتر مسلمانان را مواجه با مسيحيان مىبينيم و نيز افراد زيادى از آنها را مشاهده مىكنيم كه به صفوف مسلمين پيوستند. سپس قرآن دليل اين تفاوت روحيه و خط مشى اجتماعى را طى چند جمله بيان كرده ، مىگويد : مسيحيان معاصر پيامبر (صلىالله عليه وآله وسلّم) امتيازاتى داشتند كه در يهود نبود. نخست اينكه : در ميان آنها جمعى دانشمند بودند كه به اندازه دانشمندان دنياپرست يهود در كتمان حقيقت كوشش نداشتند ( ذلك بان منهم قسيسين ) و نيز در ميان آنها جمعى تاریك دنيا بودند كه درست در نقطه مقابل حريصان يهود گام برمىداشتند ، هر چند گرفتار انحرافاتى بودند ولى باز در سطحى بالاتر از يهود قرار داشتند ( و رهبانا). بسيارى از آنها در برابرپذيرش حق خاضع بودند و تكبرى از خود نشان نمىدادند ، در حالى كه اكثريت يهود به خاطر اينكه خود را نژاد برتر مىدانستند ، از قبول آئين اسلام كه از نژاد يهود برنخاسته بود سر باز مىزدند ( و انهم لا يستكبرون). به علاوه جمعى از آنان ( همانند همراهان جعفر و جمعى از مسيحيان حبشه ) هنگامى كه آيات قرآن را مىشنيدند ، اشك شوق از ديدگانشان بخاطر دست يافتن به حق سرازير مىشد ( و اذا سمعوا ما انزل الى الرسول ترى اعينهم تفيض من الدمع مما عرفوا من الحق). و با صراحت و شهامت و بىنظرى صدا مىزدند : پروردگارا ! ما ايمان آورديم ، ما را از گواهان حق و همراهان محمد (صلىالله عليه وآله وسلّم) و ياران او قرار ده ( يقولون ربنا آمنا فاكتبنا مع الشاهدين ) . آنها بقدرى تحت تاثير آيات تكان دهنده اين كتاب آسمانى قرار مىگرفتند كه مىگفتند : چگونه ممكن است ما به خداوند يگانه و حقايقى كه از طرف او آمده است ايمان نياوريم در حالى كه انتظار داريم ما را در زمره جمعيت صالحان قرار دهد. (و ما لنا لا نؤمن بالله و ما جائنا من الحق و نطمع ان يدخلنا ربنا مع القوم الصالحين). البته همانطور كه در بالا اشاره كرديم ، اين مقايسه بيشتر درباره يهود و مسيحيان معاصر پيامبر اسلام (صلىالله عليه وآله وسلّم) است ، زيرا يهود با اينكه داراى كتاب آسمانى بودند ، بخاطر دلبستگى بيش از اندازه به ماديات ، در صف مشركانى قرار گرفته بودند كه از نظر مذهبى با آنها هيچ وجه اشتراكى نداشتند ، در حالى كه در ابتدا ، يهوديان مبشران اسلام محسوب مىشدند و انحرافاتى همانند تثليث و غلو مسيحيت را نداشتند ، اما دنيا پرستى شديد آنها را به كلى از حق بيگانه كرد ، در حالى كه مسيحيان آن عصر چنين نبودند . ولى تاريخ گذشته و معاصر به ما مىگويد:مسيحيان قرون بعد درباره اسلام و مسلمين ، مرتكب جناياتى شدند كه دست كمى از يهود نداشت. جنگهاى طولانى و خونين صليبى در گذشته و تحريكات فراوانى كه امروز از ناحيه استعمار كشورهاى مسيحى بر ضد اسلام و مسلمين مىشود چيزى نيست كه بر كسى پنهان باشد ، بنابر اين نبايد آيات فوق را به عنوان يك قانون كلى در باره همه مسيحيان دانست جمله هاى اذا سمعوا ما انزل الى الرسول ... و ما بعد آن ، گواه بر اين است كه اين آيات درباره جمعى از مسيحيان معاصر پيامبر (صلىالله عليه وآله وسلّم) نازل شده است. در دو آيه بعد به سرنوشت اين دو طايفه و پاداش و كيفر آنها اشاره شد ، نخست مىگويد : آنها كه در برابر افراد با ايمان ، محبت نشان دادند ، و در مقابل آيات الهى سر تسليم فرود آوردند ، و با صراحت ايمان خود را اظهار داشتند ، خداوند در برابر اين به آنها باغهاى بهشت را پاداش مىدهد كه از زير درختان آن نهرها جارى است و جاودانه در آن مىمانند و اين است جزاى نيكوكاران (فاثابهم الله بما قالوا جنات تجرى من تحتها الانهار خالدين فيها و ذالك جزاء المحسنين ) و در مقابل ، آنها كه راه دشمنى را پيمودند و كافر شدند و آيات خدا را تكذيب كردند اهل دوزخند ( و الذين كفروا و كذبوا باياتنا اولئك اصحاب الجحيم ) .
إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ مَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي وَ إِنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونِّي فِيهِمَا أَلَا هذا عَذْبٌ فُراتٌ فَاشْرَبُوا وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ فَاجْتَنِبُوا؛ همانا من در ميان شما دو چيز سنگين و گران ميگذارم، كه اگر بدانها چنگ زنيد هرگز پس از من گمراه نشويد: كتاب خدا و عترت من أهل بيتم، و اين دو از يك ديگر جدا نشوند تا در كنار حوض كوثر بر من درآيند، پس بنگريد چگونه پس از من در باره آن دو رفتار كنيد، آگاه باشيد كه اين (يعنى تمسك بعترت) آب خوشگوار و شيرين است پس بياشاميد، و آن ديگر (يعنى روى برتافتن از ايشان) آب شور و تلخ است و از آن بپرهيزيد
گاهی بندۀ مؤمن فقیر می گوید: خدایا به من روزی عنایت کن تا فلان کار از کارهای نیک را انجام دهم؛
پس وقتی خداوند عزّوجلّ دید که او با نیّت راستین این درخواست را دارد، اجری که در صورت انجام آن کار نصیبش می شد را برای می نویسند؛ چرا که خداوند آسان گیر و بزرگوار است.
ترجمه: ۸۱-و اگر ايمان به خدا و پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلّم) و آنچه بر او نازل شده مىآوردند ( هرگز ) آنها را بدوستى اختيار نمىكردند ، ولى بسيارى از آنها فاسقند .
تفسیر در اين آيه راه نجات از اين برنامه غلط و نادرست را به آنها نشان مىدهد.که اگر راستى ايمان به خدا و پيامبر و آنچه بر او نازل شده است مىداشتند هيچگاه تن به دوستى بيگانگان و دشمنان خدا در نمىدادند و آنان را به عنوان تكيه گاه خود انتخاب نمىكردند ( و لو كانوا يؤمنون بالله و النبى و ما انزل اليه ما اتخذوهم اولياء ) ولى متاسفانه در ميان آنها كسانى كه مطيع فرمان الهى باشند كمند و بسيارى از آنها از دايره فرمان خدا خارج شده ، راه فسق را پيش گرفته اند ( و لكن كثيرا منهم فاسقون ) روشن است كه منظور از النبى در اينجا پيامبر اسلام (صلىالله عليه وآله وسلّم) است زيرا در قرآن مجيد در آيات مختلف اين كلمه به همين معنى به كار رفته است ، و اين موضوع در دهها آيه از قرآن ديده مىشود . احتمال ديگرى در تفسير آيه نيز هست كه ضمير كانوا به مشركان و بت پرستان برگردد ، يعنى اگر اين مشركان كه مورد علاقه و اعتماد يهودند به پيامبر (صلىالله عليه وآله وسلّم) و قرآن ايمان مىآوردند ، هيچگاه يهود آنها را دوست خود انتخاب نمىكردند و اين نشانه روشن گمراهى و فسق آنها است زيرا با ادعاى پيروى از كتب آسمانى بت پرستان را تا زمانى كه مشركند به دوستى بر مىگزينند و همين كه به سوى خدا و كتب آسمانى آمدند از آنها فاصله مىگيرند ! ولى تفسير اول با ظاهر آيات سازگارتر است و طبق آن تمام ضمائر به يك مرجع ( يعنى يهود ) باز مىگردد .
إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ مَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي وَ إِنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونِّي فِيهِمَا أَلَا هذا عَذْبٌ فُراتٌ فَاشْرَبُوا وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ فَاجْتَنِبُوا؛ همانا من در ميان شما دو چيز سنگين و گران ميگذارم، كه اگر بدانها چنگ زنيد هرگز پس از من گمراه نشويد: كتاب خدا و عترت من أهل بيتم، و اين دو از يك ديگر جدا نشوند تا در كنار حوض كوثر بر من درآيند، پس بنگريد چگونه پس از من در باره آن دو رفتار كنيد، آگاه باشيد كه اين (يعنى تمسك بعترت) آب خوشگوار و شيرين است پس بياشاميد، و آن ديگر (يعنى روى برتافتن از ايشان) آب شور و تلخ است و از آن بپرهيزيد
هیچ کاری را به بعد موکول نکنید، حتی شستن ظرفی که در آن صبحانه میل نموده اید هر عمل خیری را که نیت کردید انجامش را به تاخیرنیاندازید، وعده ندهید اما اگر وعده ای دادید حتما وفای به عهد داشته باشید، هر قولی که به خدا ویا به بنده اش دادید ، سریعاً انجام دهید، خاصه در منزل وعده های خود به فرزندان را حتما انجام دهید ، ضمن برنامه ریزی برای انجام امور، وتلاش در کارها و امور زندگی ،کار و تحصیل و مطالعه و ورزش و عبادات و اعمال خیر ، تحقق تمام برنامه هایتان ،کوچک یا بزرگ را به خدا بسپارید ،وهر روز بگویید :
افوض امری الی الله ان الله بصیر بالعباد
برای تمام افکار وبرنامه ها با خدا نجوا کنید، در جمع که هستید در دلتان با خدا نجوا کنید درمسیر آهسته ، در خلوت خیلی راحت ،کَاَنَهُ در این عالم فقط خدا هست و یک بنده که شمایید...!
اگر مردم به هنگامى كه بلاها بر آنان فرود مى آمد و نعمت ها از دستشان مى رفت، با نيت هاى خوب و دلى مشتاق به پروردگارشان پناه مى بردند، بى گمان هر از دست رفته اى به آنان باز مى گشت و هر فاسدى اصلاح مى شد.
کسانی که بسیج را به تندروی و افراط متهم میکنند، پروژه‌ی نفوذ دشمن را تکمیل میکنند ...
نفوذ جریانی یعنی شبکه‌سازی در داخل ملت به‌وسیله‌ی پول و جاذبه‌های جنسی با هدف تغییر باورها، آرمان‌ها، نگاه‌ها و سبک زندگی ...
امام خامنه ای:
کسانی که بسیج را به تندروی و افراط متهم میکنند، پروژه‌ی نفوذ دشمن را تکمیل میکنند ...
بسیج یک گنج بی‌انتهاست؛ چون ملت بی‌انتهاست / عطر بسیج را باید استشمام کرد / کسانی که بسیج را به تندروی و افراط متهم میکنند، پروژه‌ی نفوذ دشمن را تکمیل میکنند/ بسیج جزء خاکریزهای مستحکم است که نباید آن را سست کرد؛ من توصیه و نصیحت می‌کنم.
نفوذ جریانی یعنی شبکه‌سازی در داخل ملت به‌وسیله‌ی پول و جاذبه‌های جنسی با هدف تغییر باورها، آرمان‌ها، نگاه‌ها و سبک زندگی ...
«نفوذِ جریانی» از «نفوذِ فردی» خطرناک‌تر است/ نفوذ جریانی یعنی شبکه‌سازی در داخل ملت به‌وسیله‌ی پول و جاذبه‌های جنسی با هدف تغییر باورها، آرمان‌ها، نگاه‌ها و سبک زندگی/ آماج نفوذ جریانی، «نخبگان»، «افراد مؤثر»، «تصمیم‌سازان» و «تصمیم‌گیران» هستند/ نفوذ خطر بزرگی است. 1394/09/04
«نفوذ» چیست و چگونه است؟
نفوذ جریانی
کربلای یمن
کربلای یمن
حضرت آیت‌الله امام خامنه‌ای:
«الان ماه‌های متوالی است دارند مردم یمن را همین‌طور بمباران میکنند. خانه، کاشانه، بیمارستان، مدرسه؛ همین‌طور دارند [بمب] میریزند. مردمی که هیچ تقصیری ندارند، مردمی که هیچ گناهی ندارند، دارند بمباران میکنند؛ آن‌وقت دستگاه‌های مدّعی دموکراسی و حقوق بشر و مانند آن، از اینها دارند دائم دفاع میکنند و حمایت میکنند! دنیا این است؛ دنیای ظالم این است؛ دنیایی که شما در مقابلش ایستادید، استکباری که شما علیه‌اش شعار میدهید، این است.» ۹۴/۰۹/۰۴
عزیزانم! تا پیشکسوتان این ملتید، قدر خودتان را بدانید. شهیدتان را در خودتان جلوه گر کنید، به طوری که هر کَس شما را میبیند، پدر شهید یا فرزند شهید را، بعینه خودِ شهید را احساس کند، با همان معنویت، صلابت و خصوصیت.
شهید مدافع حرم حزب الله لبنان، شهید احمد نزیه مهدی
در فرازی از وصیت نامه شهید مدافع حرم حزب الله لبنان، شهید احمد نزیه مهدی آمده است: «چیزی ندارم...نه زمینی نه خانه ای... خدا را شکر... آنها را به دنیا فروختم تا آخرت را بخرم.»
عضو شوید
عضویت سریع
_gbjl.gif)
_photo_۲۰۲۱-۱۰-۰۳_۱۱-۴۴-۵۰_shahid-96-www-asr-entezar-ir_rwfs.jpg)
_94th.png)
_photo_۲۰۲۱-۱۰-۰۳_۱۱-۴۴-۵۰_j93.png)
آمار مطالب
آمار بازدید